Tymczasowe aresztowanie w Polsce. Dlaczego jest źle? Jak powinno być? Analiza prawna na tle przepisów państw Europy

Data publikacji: 11 października 2023

Autorzy:
dr hab. Szymon Tarapata
dr Dominik Zając
dr Wojciech Górowski
mgr Mikołaj Słomka

Redakcja:
dr hab. Mikołaj Małecki

Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce odbiega od podstawowych standardów wyznaczonych przez polską Konstytucję i umowy międzynarodowe.

Winę za ten stan rzeczy ponosi przede wszystkim praktyka stosowania istniejących przepisów, będąca pokłosiem między innymi narastających problemów systemowych związanych z funkcjonowaniem całego wymiaru sprawiedliwości. Wysiłek zmiany wadliwej praktyki wymaga modyfikacji i nowelizacji istniejących regulacji prawnych, w których zadomowiły się szkodliwe wzorce postępowań.

W zaprezentowanym raporcie sformułowano szereg postulatów, dotyczących stosowania oraz stanowienia prawa. Kluczowe znaczenie mają te z przedstawionych propozycji i rekomendacji, które wymagają interwencji ustawodawcy.

Raport przedstawia także ogólne przepisy regulujące wykonywanie tymczasowego aresztowania w Polsce oraz 8 wybranych, europejskich porządkach prawnych: angielskim (i walijskim), niemieckim, włoskim, francuskim, holenderskim, szwedzkim, bułgarskim i czeskim.

To materiał mogący ukierunkować uwagę osób zajmujących się tworzeniem, interpretacją i stosowaniem prawa w Polsce na rozwiązania stosowane w pozostałych krajach Europy oraz zachęcić do dalszych, szczegółowych badań komparatystycznych. To również dobry punkt wyjścia do debaty nad możliwością wdrożenia konkretnych zmian legislacyjnych, z wykorzystaniem rozwiązań z innych porządków prawnych.

Reforma środków zapobiegawczych w Polsce jest niezbędna i powinna przebiegać trzytorowo.

Po pierwsze, katalog środków zapobiegawczych musi ulec poszerzeniu.

Po drugie, modyfikacji musi ulec reżim orzekania i stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce. W tym zakresie konieczne wydaje się wprowadzenie między innymi następujących zmian:

• sędzia, który pełni dyżur aresztowy, nie powinien mieć wokandy w czasie jego pełnienia;
• powinna istnieć możliwość, by podejrzanemu/oskarżonemu i jego obrońcy udostępnić akta sprawy w formie elektronicznej;
• sędzia, który orzekał o zastosowaniu tymczasowego aresztowania na etapie przedsądowym, powinien być wyłączony z orzekania w postępowaniu głównym;
• lista sędziów pełniących dyżury aresztowe nie powinna być jawna dla prokuratora;
• powinna istnieć wyraźna regulacja, by udostępnić oskarżonemu i jego obrońcy materiały postępowania w takim czasie, by zapewnić możliwość przygotowania się do obrony;
• powinno się przesądzić, że sąd rozpoznając wniosek aresztowy winien kontrolować przyjęty przez prokuratora opis czynu oraz jego kwalifikację prawną;
• należy wyraźnie wskazać, iż obawy wymienione w art. 258 § 1 k.p.k. powinny mieć charakter „realny”;
• powinno się usunąć ten element art. 258 § 1 pkt. 1 k.p.k., który odnosi się do braku posiadania przez oskarżonego miejsca stałego pobytu w Polsce;
• należy wprowadzić przepis, który wyraźnie zakazuje stosowania tzw. „aresztów wydobywczych”;
• należy usunąć art. 258 § 2 k.p.k., wskazujący, że grożąca surowa kara może być podstawą do zastosowania tymczasowego aresztowania;
• zasadą powinno być, że areszt może być orzekany w maksymalnym wymiarze 1 miesiąca, zaś zastosowanie tymczasowego aresztowania na okres 3 miesięcy winno być dopuszczalne jedynie w przypadku wykazania przez prokuratora, że ryzyko negatywnego wpływania na proces ma charakter trwały/nieprzemijający;
• winno się skrócić okresy, na jakie może zostać przedłużone tymczasowe aresztowanie, oraz określić maksymalny czas stosowania tego środka;
• winno się wprowadzić wyraźny zakaz przedłużania tymczasowego aresztowania w sytuacji, kiedy prokurator nie przeprowadził stosownych czynności procesowych we wcześniej wyznaczonym okresie stosowania izolacyjnego środka przymusu z uwagi na swą opieszałość.

Po trzecie, niezbędna jest modyfikacja praktyki stosowania prawa dotyczącego tymczasowego aresztowania w Polsce.

Obecne regulacje kreują zbyt wysokie ryzyko nadmiernego godzenia w prawa i wolności jednostki w praktyce ich stosowania, również z powodu uwarunkowań ustrojowych funkcjonowania prokuratury i sądów. Areszt traktowany jest jako forma kary, a jego stosowanie jako narzędzie walki z przestępczością. Nierzadko wykorzystywany jest populistycznie i politycznie, bez uzasadnienia w realiach konkretnej sprawy.

Zmiana mentalności i przyzwyczajeń wymaga rzetelnej i skrupulatnej wykładni obowiązujących przepisów. Zapobieganie nadużyciom wymaga również stosownych nowelizacji ustawowych, polepszających stan praworządności w Polsce bez negatywnego wpływu na poziom zabezpieczenia procesu karnego.

Zapraszamy do zapoznania się z obszernym raportem dotyczącym tymczasowego aresztowania, przygotowanym przez Krakowski Instytut Prawa Karnego.