Tymczasowe aresztowanie. Standardy, które nie przyjęły się w Polsce. Dlaczego jest źle? Jak powinno być?
Zuzanna Ganczewska, Wojciech Górowski, Piotr Kładoczny, Piotr Kubaszewski, Mikołaj Małecki, Bartosz Wiercziński, Mikołaj Słomka, Szymon Tarapata, Dominik Zając
Kraków 2024
Kompleksowa diagnoza patologii tymczasowego aresztowania.
W prezentowanym opracowaniu autorzy diagnozują, że stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce odbiega od podstawowych standardów wyznaczonych przez polską Konstytucję i umowy międzynarodowe. Reforma środków zapobiegawczych jest niezbędna i powinna przebiegać trzytorowo: ich katalog musi ulec poszerzeniu, należy zmodyfikować przepisy dotyczące orzekania i stosowania tymczasowego aresztowania, niezbędna jest zmiana praktyki stosowania prawa.
Autorzy prezentują dane statystyczne, analizują przepisy i orzeczenia, przedstawiają konkretne rekomendacje legislacyjne.
Przeczytaj fragment
Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce odbiega od podstawowych standardów wyznaczonych przez polską Konstytucję i umowy międzynarodowe. Winę za ten stan rzeczy ponosi przede wszystkim praktyka stosowania istniejących przepisów, będąca pokłosiem między innymi narastających problemów systemowych związanych z funkcjonowaniem całego wymiaru sprawiedliwości.
Tymczasowe aresztowanie jest najdotkliwszym spośród środków zapobiegawczych. Instytucja ta w swoim obecnym kształcie polega na objęciu przez państwo absolutnej kontroli nad podejrzanym/oskarżonym, zaś reżim jej wykonywania swoją dolegliwością wykracza nawet poza standardowe ramy warunków odbywania kary pozbawienia wolności.
Sytuacja ta wzbudza uzasadnione obiekcje. Tymczasowe aresztowanie nie jest środkiem, który ma być reakcją państwa na czyn zawiniony przez oskarżonego – rolę tę spełniać ma kara. Jego stosowanie nie ma być więc odpłatą za wyrządzone zło, ale ma za zadanie zabezpieczenie prawidłowego toku sprawy karnej aż do chwili rozpoczęcia wykonywania kary.
Środek ten stosowany jest wobec osoby w świetle prawa niewinnej, a ingerencja państwa w jej prawa i wolności musi zasadzać się na proporcjonalności ryzyka stwarzanego przez oskarżonego względem trwającego postępowania.
Wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi zmianie ulega specyfika postępowań, w których stosowane jest tymczasowe aresztowanie. Kiedyś środek ten najczęściej stosowany był w sprawach typowo kryminalnych, głównie w przypadku postawienia zatrzymanemu zarzutu przestępstwa godzącego w życie i zdrowie, wobec sprawców rozbojów czy członków grup przestępczych o charakterze zbrojnym.
Współcześnie coraz częściej środki przymusu o charakterze izolacyjnym stosowane są w sprawach karnych gospodarczych, w których zarzuty kierowane są przeciwko przedsiębiorcom, biznesmenom, menadżerom i innym przedstawicielom zawodów z grupy tzw. „białych kołnierzyków”, mimo że są to typowo sprawy obracające się wokół analizy dokumentacji i danych, w przypadku których tymczasowy areszt jest systemowo środkiem nieuzasadnionym i nieproporcjonalnym.
Prowadzi to także do zwiększenia liczby przedsiębiorców przebywających w warunkach tymczasowego aresztowania. Warunki izolacji penitencjarnej, które pierwotnie dostosowane były do zagrożeń stwarzanych przez najbrutalniejszych sprawców, zaczynają stawać się rzeczywistością osób, które trafiają do tymczasowego aresztu nie ze względu na dokonanie ataku na takie dobra prawne jak zdrowie czy życie, lecz z powodu czynów godzących w wiarygodność dokumentów czy pewność obrotu gospodarczego.
Państwo, którego troską powinno być każdorazowo zachowanie równowagi pomiędzy intensywnością ingerencji w wolność jednostki oraz realizacją innych, ważnych interesów, staje przed wyzwaniem uadekwatnienia systemu środków zapobiegawczych w stosunku do przeobrażeń cywilizacyjnych i technologicznych.
Tymczasowe aresztowanie jako środek zapobiegawczy jest pozbawieniem człowieka wolności. Nie można zapominać, że pozbawienie
wolności jest bardzo dotkliwą ingerencją w dobra osobiste obywatela. Tymczasowe aresztowanie jako instytucja prawna nie jest środkiem dla zapewnienia komfortu pracy policji i prokuratury, lecz sytuacją, w ramach której system prawny zakłada, iż na organach ścigania zaczynają ciążyć obowiązki przeprowadzenia czynności procesowych w sposób zaplanowany, celowy i szybki. Przetrzymywanie obywatela w areszcie uzasadnione jest wyłącznie wtedy, gdy organy ścigania realizują w prawidłowy sposób swoje kompetencje.