Conscience Clause for Academics? The Legal Nature and Scope of Article 275 section 1a of the Law on Higher Education and Science
CPKiNP_2025_2_okładka_front
PDF (Polish)

Keywords

academic freedom
academic conscience clause
academic disciplinary liability
disciplinary misconduct

How to Cite

Conscience Clause for Academics? The Legal Nature and Scope of Article 275 section 1a of the Law on Higher Education and Science. (2025). Journal of Criminal Law and Penal Studies, 29(2), 239-271. https://doi.org/10.60677/CPKiNP2025.2.5

Abstract

One of the first outcomes of implementing Article 275 section 1a of the Law on Higher Education and Science was the termination of disciplinary proceedings against Professor Ewa Budzyńska by the Disciplinary Committee of the Minister of National Education on 5 September 2022. Due to the peculiar dual nature of the issues under analysis, the study adopts a slightly different structure of consideration from the traditional one. The first part discusses the disciplinary case of Professor Ewa Budzyńska and attempts to assess her comments in the light of the provisions of the Law on Higher Education and Science prior to the introduction of the academic freedom clause. The second part offers a critical analysis of the newly introduced Article 275 section 1a, focusing on its assumptions, legal nature, and the negative consequences arising from the amendment. The considerable public attention surrounding the case-as well as the significance attributed to it by the state authorities, Church representatives, and a number of publicists-warrants a re-examination of the rationale, legal nature and scope of Article 275 section 1athrough the lens of a single disciplinary case. This case provides a basis for further analysis using classical methods of legal interpretation, including textual analysis, the identification of the provision’s ratio legis, a demonstration of its internal inconsistencies, and formulation of a de lege ferenda proposals. The analysis led to the following conclusions: Article 275 section 1a constitutes a statutory superfluity and functions as a sort of academic conscience clause. Its presence in the legal system results in, or has the potential to result in, numerous negative consequences; thus there is a call for its removal.

PDF (Polish)

References

„Obrona wolności słowa”. Petycja w sprawie prof. Ewy Budzyńskiej, „polskieradio24.pl” z 19 stycznia 2020 r., https://polskieradio24.pl/artykul/2438528,obrona-wolnosci-slowa-petycja-w-sprawie-prof-ewy-budzynskiej.

Arcybiskup Metropolita Katowicki wraz z Radą Społeczną udzielili wsparcia prof. Ewie Budzyńskiej, „radiomaryja.pl” z 17 stycznia 2020 r., https://www.radiomaryja.pl/informacje/arcybiskup-metropolita-katowicki-wraz-z-rada-spoleczna-udzielili-wsparcia-prof-ewie-budzynskiej/.

Bałaban A., Metody badawcze w naukach prawnych – bieżące refleksje, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2024, nr 4, https://doi.org/10.15804/ppk.2024.04.09.

Brzozowski W., Efekt mrożący, „Przegląd Konstytucyjny” 2023, nr 4, https://ejournals.eu/czasopismo/przeglad-konstytucyjny/artykul/efekt-mrozacy.

Czarnecki P., Kontratyp aksjologiczny z art. 275 ust. 1a ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce jako przejaw patologii legislacyjnej w postępowaniu dyscyplinarnym wobec nauczycieli akademickich, „Forum Polityki Kryminalnej” 2023, vol. 2 (6), https://journals.us.edu.pl/index.php/FPK/article/view/15596.

Degtyarova I., Łuków P., Wartości i wolności w szkolnictwie wyższym. Trendy rozwojowe w zakresie etyki w nauce oraz rzetelności badawczej: prognoza na okres 2025–2030, w: Trendy, modele i perspektywy rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce: 2021–2025 z projekcją do roku 2030, red. J. Woźnicki, Gliwice 2022, https://frp.org.pl/images/publikacje/publication/krasp_2022.pdf.

Dudała J., Studenci pro-LGBT poskarżyli się na śląskiego socjologa rodziny, „wiara.pl” z 10 stycznia 2020 r., https://rodzina.wiara.pl/doc/6098665.Studenci-pro-LGBT-poskarzyli-sie-na-slaskiego-socjologa-rodziny.

Ewa Budzyńska, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ewa_Budzy%C5%84ska, dostęp: 21 sierpnia 2024 r.

Garlicki L., w: Konstytucja. Komentarz, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016.

Giętkowski R., Odpowiedzialność dyscyplinarna w prawie polskim, Gdańsk 2013.

Giętkowski R., Wpływ tzw. pakietu wolności akademickiej na odpowiedzialność dyscyplinarną nauczycieli akademickich, w: Odpowiedzialność dyscyplinarna prawników i nauczycieli akademickich, red. M. Wieczorek, J. Smarż, S. Patyra, Radom 2022.

Inicjatywy w dziedzinie szkolnictwa wyższego, „europa.eu”, https://education.ec.europa.eu/pl/education-levels/higher-education/about-higher-education, dostęp: 21 sierpnia 2024 r.

Izdebski H., w: Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz, red. H. Izdebski, J.M. Zieliński, LEX 2023.

Jabłoński M., Wolności z art. 73 Konstytucji RP, w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002.

Januszewska P., Czarnek ogłosił Pakiet Wolności Akademickiej. Czy można już zapraszać płaskoziemców?, „krytykapolityczna.pl” z 11 grudnia 2020 r., https://krytykapolityczna.pl/kraj/czarnek-pakiet-wolnosci-akademickiej-ostolski-komentarz/.

Jarosław Gowin reaguje na rezygnację prof. Budzyńskiej. „Nie pozwolimy na cenzurę”, oprac. P. Białczyk, „wp.pl” z 19 stycznia 2020 r., https://wiadomosci.wp.pl/jaroslaw-gowin-reaguje-na-rezygnacje-prof-budzynskiej-nie-pozwolimy-na-cenzure-6469268351961217a.

Jarosz-Żukowska S., Żukowski Ł., Wolność badań naukowych i nauczania, w: Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, red. M. Jabłoński, Wrocław 2014.

Kaczmarczyk M., Kil J., Odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli akademickich w polskim porządku prawnym, Sosnowiec 2023.

Kaleta K.J., w: Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz, red. A. Jakubowski, Warszawa 2023.

Kaliszewski A., Żyrek-Horodyska E., Kilka uwag o metodach analizy tekstów dziennikarskich, w: Metody badań medioznawczych i ich zastosowanie, red. A. Szymańska, M. Lisowska-Magdziarz, A. Hess, Kraków 2018.

Kleszcz R., Nauczyciel akademicki: neutralność czy aksjologiczne zaangażowanie?, „Etyka” 2011, nr 44, https://etyka.uw.edu.pl/index.php/etyka/issue/view/54.

Kodeks etyki nauczycieli i pracowników niepedagogicznych Zespołu Szkół w Birczy, https://zsbircza.szkolnastrona.pl/p,128,kodeks-etyki-nauczycieli-i-pracownikow-niepedagogicznych-zespolu-szkol-w-birczy.

Kołodziej B., Gowin zapowiada nowelę Konstytucji dla Nauki. Ma zapewnić ochronę wolności wypowiedzi, „bankier.pl” z 20 stycznia 2020 r., https://www.bankier.pl/wiadomosc/Gowin-zapowiada-nowele-Konstytucji-dla-Nauki-Ma-zapewnic-ochrone-wolnosci-wypowiedzi-7806608.html.

Komunikat Rzymski z 19 listopada 2020 r., https://www.gov.pl/attachment/85d9558e-f98c-4643-a71f-f4392be06504.

Konopka M.N., Przyczynek do metodologii badań internetu, ze szczególnym uwzględnieniem geografii internetu, w: Metody badań medioznawczych i ich zastosowanie, red. A. Szymańska, M. Lisowska-Magdziarz, A. Hess, Kraków 2018.

Kosowski J., w: Ustawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz, red. A. Jakubowski, Warszawa 2023.

Kozielewicz W., Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy, Warszawa 2012.

Kwaśniewski J., Majkowska M., Wolność słowa, sumienia i wyznania w miejscu pracy. Poradnik Ordo Iuris dla pracowników, przedsiębiorców, przedstawicieli zawodów medycznych oraz nauczycieli akademickich, Warszawa 2023, https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/Poradnik_wolnos%CC%81c%CC%81_sumienia_1_0.pdf.

Leszczyński A., Żłobek jak obóz koncentracyjny. Co mówiła na zajęciach prof. Budzyńska, której broni Gowin, „oko.press” z 26 stycznia 2020 r., https://oko.press/zlobek-jak-oboz-koncentracyjny-co-mowila-na-zajeciach-prof-budzynska-ktorej-broni-gowin.

Łakomy K., Status normatywny przewinienia dyscyplinarnego mniejszej wagi w reżimie odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczyciela akademickiego, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 2023, nr 4.

Macek W., Rola nauki w społeczeństwie opartym na wiedzy, w: Społeczeństwo polskie dziś. Samoświadomość, uznanie, edukacja, red. M. Saganiak, M. Werner, M. Woźniewska-Działek, Ł. Kucharczyk, Warszawa 2018.

Mazurkiewicz S., Klauzula sumienia sędziego? Analiza z zakresu filozofii politycznej, filozofii prawa oraz prawa pozytywnego, w: Prawo i Polityka w sferze publicznej.

Perspektywa Zewnętrzna, red. P. Jabłoński, J. Kaczor, M. Pichlak, Wrocław 2018.

Miech P., Plastikowe płody na wykładach z socjologii – czyli kogo naprawdę broni minister nauki?, „rownosc.eu” z 23 stycznia 2020 r., https://rownosc.eu/plastikowe-plody-na-wykladach-z-socjologii-czyli-kogo-naprawde-broni-minister-nauki/.

Mikosz J., Prawo do nauki, w: Prawa człowieka. Model prawny, red. R. Wieruszewski, Wrocław 1991.

Min. P. Czarnek: Problemu na uczelniach nie stanowi obecność świata lewicowo-liberalnego, tylko to, że z uczelni rugowani są ci, którzy chcieliby przeciwstawiać się takiej nienormalności, „radiomaryja.pl” z 27 maja 2021 r., https://www.radiomaryja.pl/informacje/tylko-u-nas-min-p-czarnek-problemu-na-uczelniach-nie-stanowi-obecnosc-swiata-lewicowo-liberalnego-tylko-to-ze-z-uczelni-rugowani-sa-ciktorzy-chcieliby-przeciwstawiac-sie-takiej-nienormalnosci/.

Nauczyciel też może powołać się na klauzulę sumienia, „gazetaprawna.pl” z 25 października 2015 r., https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/901457,klauzula-sumienia-nauczyciel-moze-powolac-sie-na-klauzule-sumienia.html.

Nogal A., Kilka uwag o istocie odpowiedzialności dyscyplinarnej zawodów prawniczych, „Palestra” 2023, nr 12, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/12-2023/artykul/kilka-uwag-o-istocie-odpowiedzialnosci-dyscyplinarnej-zawodow-prawniczych.

Nowak D., Odpowiedzialność nauczyciela akademickiego z tytułu nieprzestrzegania norm etycznych, „Ius et Administratio” 2023, nr 2 (51), https://journals.ur.edu.pl/iuseta/article/view/8889.

Obłuski P., Szef MEN po decyzji o ukaraniu prof. Budzyńskiej: To nie PRL Szanowni Państwo, tylko wolna Polska, „niezalezna.pl” z 26 marca 2021 r., https://niezalezna.pl/polska/szef-men-po-decyzji-o-ukaraniu-prof-budzynskiej-to-nie-prl-szanowni-panstwo-tylko-wolna-polska/387573.

Pabjan B., Czy wiedza naukowa jest społecznie uwarunkowana?, „Forum Akademickie” z 20 stycznia 2021 r., https://forumakademickie.pl/wokol-nauki/czy-wiedza-naukowa-jest-spolecznie-uwarunkowana/.

Pałczyńska I., Sejmowa komisja za tzw. pakietem wolności akademickiej, „dzieje.pl” z 23 lipca 2021 r., https://dzieje.pl/edukacja/sejmowa-komisja-za-tzw-pakietem-wolnosci-akademickiej.

Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z 30 maja 2021 r., VII.7033.26.2021.AMB, https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Opinia_RPO_ustawa_wolnosc_w_nauce_30.05.2021.pdf.

Pizło W., Studium przypadku jako metoda badawcze w naukach ekonomicznych, „Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe” 2009, t. XI, z. 5, https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.dl-catalog-f1528ca4-9062-4ee8-9a65-5a6258395603.

Projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, druk nr 1398, Sejm IX kadencji, https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/Projekty/9-020-583-2021/$file/9-020-583-2021.pdf.

Przebierała W., Podlodowska M., Stanowisko Instytutu na rzecz kultury prawnej Ordo Iuris w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (druk UD-194), „ordoiuris.pl” z 21 maja 2021 r., https://ordoiuris.pl/edukacja/stanowisko-instytutu-na-rzecz-kultury-prawnej-ordo-iuris-w-sprawie-projektu-ustawy-o-0.

Przemysław Czarnek reaguje na naganę dla prof. Ewy Budzyńskiej: To pogwałcenie wolności słowa, oprac. N. Pacholczyk, „gazeta.pl” z 27 marca 2021 r., https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114884,26925044,przemyslaw-czarnek-reaguje-na-nagane-dla-prof-ewy-budzynskiej.html.

Ptak-Kostecka Z., Studium przypadku case study, „Biuletyn Badawczy CKE” 2005, nr 4.

Pulikowski A., Kryteria oceny dokumentów wyszukiwanych w Internecie, w: Studia z informacji naukowej i dyscyplin pokrewnych. Prace dedykowane Profesor Barbarze Stefaniak, red. E. Gondek, D. Pietruch-Reizes, Katowice 2007.

Rekomendacja w sprawie statusu nauczycieli akademickich. Rezolucja przyjęta w oparciu o sprawozdanie Komisji II na 26 posiedzeniu plenarnym 11 listopada 1997 r., https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Rekom.UNESCO_w_spr.naucz.akademickich.pdf, w dniu wydania link nieaktywny.

Samsonowicz H., Społeczna odpowiedzialność uczelni, w: Społeczna odpowiedzialność uczelni, red. K. Leja, Gdańsk 2008.

Sitarz O., Bek D., Hanc J., Wpływ klauzuli sumienia i obrony przez kulturę na ocenę elementów struktury przestępstwa, „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2017, nr 2, https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-dba66c47-1a61-4d32-98d9-4d0b9e26f6b3.

Sitarz O., Postulat usunięcia instytucji klauzuli sumienia z polskiego porządku prawnego, „Przegląd Prawa Medycznego” 2023, nr 3 (12), https://przegladprawamedycznego.wum.edu.pl/index.php/ppm/article/view/199.

Skwarzyński M., Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w zakresie klauzuli sumienia, w: Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i religii, red. P. Stanisz, A.M. Abramowicz, M. Czelny, M. Ordon, M. Zawiślak, Lublin 2015.

Sobczak J., Czy wolność słowa i wolność prasy są rzeczywiście potrzebne społeczeństwu i państwu?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, r. LXXX, z. 1, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/rpeis/article/view/12634.

Sobczak K., Minister nauki broni ukaranej prof. Budzyńskiej, „Prawo.pl” z 30 marca 2021 r., https://www.prawo.pl/student/kara-dla-prof-budzynskiej-minister-broni-wolnosci-slowa-na,507421.html.

Sprawa prof. Ewy Budzyńskiej. Po pięciu latach Komisja Dyscyplinarna MEN odstępuje od kary, https://edukacja.co.pl/sprawa-prof-ewy-budzynskiej-po-pieciu-latach-komisja-dyscyplinarna-men-odstepuje-od-kary-15500933.html, dostęp: 21 sierpnia 2024 r.

Sprawa prof. Ewy Budzyńskiej. Po pięciu latach Komisja Dyscyplinarna MEN odstępuje od kary, „dorzeczy.pl” z 10 maja 2024 r., https://dorzeczy.pl/kraj/585039/sprawa-prof-ewy-budzynskiej-komisja-men-odstepuje-od-kary.html.

Turek D., Fake science – fałszywa nauka. Poważne zagrożenie czy kolejny pseudoproblem?, „Edukacja Ekonomistów I Menedżerów” 2021, nr 61 (3), https://econjournals.sgh.waw.pl/EEiM/article/view/2788.

Walczę nie tylko dla siebie – prof. Ewa Budzyńska, „youtube.com” z 10 maja 2024 r., https://www.youtube.com/watch?v=k5UbinlC1mc.

Wieczorek M., Aksjologia odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli akademickich, w: Odpowiedzialność dyscyplinarna prawników i nauczycieli akademickich, red. M. Wieczorek, J. Smarż, S. Patyra, Radom 2022.

Wolność słowa nie dla katolików? Skandal na Uniwersytecie Śląskim, „dorzeczy.pl” z 21 stycznia 2020 r., https://dorzeczy.pl/kraj/126983/wolnosc-slowa-nie-dla-katolikow-skandal-na-uniwersytecie-slaskim.html.

Załącznik I do Komunikatu Rzymskiego: Oświadczenie o wolności akademickiej, 19 listopada 2020 r., https://www.gov.pl/attachment/0bd5ac91-44f0-4f67-869e-dca369269f2c.

Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2002.

Zimniak-Hałajko M., Prawicowa wizja wolności a wolność akademicka, „monitorakademicki.org” z 11 marca 2021 r., https://monitorakademicki.org/prawicowa-wizja-wolnosci-a-wolnosc-akademicka/.

Znaniecki F., Społeczne role uczonych a historyczne cechy wiedzy, „Przegląd Socjologiczny” 1976, nr 28, https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/przeglad-socjologiczny-sociological-review/1976-tom-28/przeglad_socjologiczny_sociological_review-r1976-t28-s110-153.pdf.

Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność nauki. Zarządzanie, badania, wpływ społeczny, Warszawa 2022.

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Copyright (c) 2025 Journal of Criminal Law and Penal Studies

Downloads

Download data is not yet available.